ستون

یکی از بخش های بسیار مهم ادیان الهی، مناسک و عبادیّات است که شامل یک سلسله اعمال مقدّس است که پیروان آنها، از طریق آن به پرستش خداوند می پردازند. پرستش خداوند شیوه های گوناگونی از قبیل حج، نماز، قربانی، نذر و... دارد که بارزترین و عالی ترین آنها نماز است که با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می شود.

در این نوشته بر آنیم که سیمای نماز را در دو آیین زرتشتی و صابئی به تصویر کشیده، برخی حکمت های آن را ذکر کنیم.

اشاره

یکی از بخش های بسیار مهم ادیان الهی، مناسک و عبادیّات است که شامل یک سلسله اعمال مقدّس است که پیروان آنها، از طریق آن به پرستش خداوند می پردازند. پرستش خداوند شیوه های گوناگونی از قبیل حج، نماز، قربانی، نذر و... دارد که بارزترین و عالی ترین آنها نماز است که با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می شود.

در این نوشته بر آنیم که سیمای نماز را در دو آیین زرتشتی و صابئی به تصویر کشیده، برخی حکمت های آن را ذکر کنیم.

آنچه از تحقیق و بررسی در ادیان، خاصّه ادیان الهی، بر می آید این است که هر دینی از سه بخش اصلی «اعتقادات»، «اخلاقیّات» و «عبادیّات» تشکیل شده است. بخش اعتقادات هر دینی به یک سلسله نگاه ها، نظرگاه ها و تعالیم ناظر به خدا، جهان طبیعت و انسان اختصاص دارد. بخش اخلاقیّات آن در بردارنده توصیه هایی متناسب با آموزه های آن، برای هر چه بهتر شدن روابط چهارگانه انسان با خود، با خدا، با طبیعت و با انسان های دیگر است؛ و بخش عبادیّات آن مشتمل بر یک سلسله اعمال مقد ّس است که جنبه نمادین[1] دارند و شخص دیندار، دانسته یا نادانسته، به ورای آنها توجّه می کند و بینش ها و احساسات درونی و واقعیّت های نهفته در آن دین را آشکار می سازد.

از میان این اعمال مقدّس، نماز ـ صرفنظر از تفاوت های صوری و محتوایی آن در ادیان ـ از چنان اهمیّت و جایگاه ویژه ای برخوردار است که می توان از آن به عنوان عالی ترین و بارزترین جلوه پرستش خدا در ادیان یاد کرد.

نوشته حاضر بر آن است که سیمای نماز در دو آیین زرتشتی و صابئی را به تصویر کشد و جایگاه آن را مشخص سازد.

نماز در آیین زرتشتی

آیین زرتشت با قدمتی تقریباً دو هزار و پانصد تا سه هزار ساله از ادیان بسیار کهن جهان به شمار می رود. از تعالیم بسیار مهمّ این آیین، پرستش «اهورا مزدا» به عنوان یگانه پروردگار متعال و استمداد از او برای داشتن زندگی پرهیز کارانه است. به سخن دیگر، این آیین، ماهیّتی عمدتاً اخلاقی دارد و رشد و پرورش فضایل اخلاقی، نقش اساسی در زندگی دینی افراد ایفا می کند؛ و سه اصل «پندار نیک»، «گفتار نیک» و «کردار نیک» از دستورات اخلاقی بسیار مهمّ این آیین است.[2]

پرستش «اهورا مزدا» جلوه های گوناگونی دارد که بارزترین جلوه آن نمازگزاردن به پیشگاه اوست. به عقیده زرتشتیان، مهم ترین فایده و حکمتِ به جای آوردن نماز، نه برای بخشودگی گناهان، بلکه یاد «اهورامزدا» و عمل به دستورات دینی مانند راستی، سازندگی، کار و کوشش، و سرانجام نیل به اندیشه، گفتار و کردار نیک است؛ زیرا زرتشتی بودن به کردار است، نه به گفتار.[3]

نماز در نزد زرتشتیان، با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می شود که می توان آنها را اجمالاً به شرح زیر بیان کرد:

زرتشتیان هر 24 ساعت را به 5 دوره یا گاه تقسیم می کنند و در هر دوره یا گاه، نماز آن دوره یا گاه را به جای می آورند و دعاهای مخصوص آن دوره یا گاه را می خوانند. به عبارت دیگر، اینان روزی پنج نوبت نماز و پرستش خدای یگانه را به جای می آورند که، به ترتیب، عبارتند از:

1ـ نمازِ گاهِ هاون (بامدادان ـ از برآمدن خورشید تا نیمروز)؛

2 ـ نمازِ گاهِ رَپَتْوَن (از نیمروز تا پسین، یعنی، سه ساعت از نیمروز گذشته)؛

3ـ نمازِ گاهِ اُزیرَن (سه ساعت از نیمروز گذشته تا فرو رفتن خورشید)؛

4 ـ نمازِ گاهِ سروثرَم (از فرو رفتن خورشید تا نیمه شب)؛

5 ـ نمازِ گاهِ اوشَهی ناای ـ اشمن (از نیمه شب تا برآمدن آفتاب).[4]

هر نماز زرتشتی با این زمزمه ها آغاز می شود:

«به نام خداوند بخشنده مهربان

ـ خشنود گردانم، اهورا مزدا!

ـ باور دارم دین مزدا پرستی را که آورده زرتشت است. پیرو آموزشهای اهورایی هستم که از دیو (دروغ) و دو گانه پرستی به دور است.»[5]

پس از این زمزمه ها، نماز مخصوص هر دوره یا گاه اقامه می شود که از دو بخش تشکیل شده است. در بخش نخست آن، فرشته مربوط به آن دوره یا گاه مورد ستایش قرار می گیرد و در بخش دوم، همتای دنیایی او؛ و این حاکی از دو جنبه مُلکی و مَلکوتی داشتنِ هر چیزی است که باید کاملاً منطبق بر هم باشند؛ یعنی، هر دو راست و پاک باشند.[6]

زرتشتیان، فرایض پنجگانه شان را به زبان ا َوستایی به جای می آورند و چون نمی توان برای خدا حدود و جهاتی قایل شد، نمازشان را رو به سوی منبع نور مانند آفتاب، ماه، چراغ و آتش ـ که این نورهای ظاهری جلوهایی از نور و روشنایی عالم حقیقت و معنویت است ـ به جای می آورند و برای نشان دادن عبودیّت خود به خدای یگانه، رکوع و سجود می کنند.[7]

افزون بر این، نماز زرتشتیان شروطی دارد که عبارت است از: 1- پاک بودن تن از هرگونه آلودگی و نجاست؛ 2- پاک بودن لباس از هر گونه پلیدی؛ 3- دربر داشتن سُدره[8] و کُشتی ـ کُستی[9]؛ 4- شستن دست (از آرنج تا سَرِ دست) و رو (از پسِ گوش تا چانه و تا میانِ سر) و پا (تا ساق) هر کدام را سه بار که همان وضو باشد؛ 5- پاک بودن مکان نماز از هر گونه پلیدی و فساد؛ و 6- غصبی نبودن محلّ نماز.

شایان ذکر است که در روزگار ما فرایض پنجگانه را معمولاً موبدان (روحانیان زرتشتی) به جای می آورند و اکثر زرتشتیان به خواندن ادعیه در صبحگاه و شامگاه اکتفا می کنند.[10]

نماز(براخه) در آیین صابئی

آیین صابئی از آیین های ایران باستان و آیینی توحیدی است. پیروان این آیین، که خود را پیرو حضرت یحیی بن زکریا (ع) می دانند، دو دسته اند: حرّانیان و مندائیان (مغتسله، ناصور). امروزه، قریب به هفتاد هزار نفر از آنان در عراق در کنار دجله و فرات و نزدیک به بیست و پنج هزار نفرشان در کنار رود کارون در خوزستان ایران زندگی می کنند. اینان برای انجام مراسم دینی شان عبادتگاهی به نام «مندی (یا مندا یا مشکنه)» دارند که همیشه در کنار آب جاری قرار دارد و از نِی و گِل ساخته می شود و کسی غیر از روحانیّون (گنجوران) آنان حقّ ورود بدانجا را ندارند. افزون بر این، چندین کتاب مقدّس دارند که مهم ترینِ آنها «گنزا ربّا»، یعنی «گنج عظیم»، است.[11]

پیروان این آیین، برای پرستش خدای یگانه شیوه هایی دارند که مهم ترین آنها به جای آوردن نماز (براخه) است. صابئین روزی سه نوبت نماز واجب دارند: 1- هنگام طلوع خورشید (هشت رکعت)؛

2- قبل از زوال خورشید از وسط آسمان (پنج رکعت)؛

3- هنگام غروب آفتاب (پنج رکعت).

آنان نمازشان را در هر مکانی که مقدور باشد به طرف ستاره جُدَی در شمال، به جای می آورند و برای اقامه نماز مقدّماتی مانند وضو (رُشادمه) و غسل جنابت لازم است. از نظر آنان برای وضو ابتدا باید نیّت کرد و فکر خویش را پاک و از هر گونه آلودگی و نا خالصی رها ساخت، آنگاه با تواضع و خلوص تمام در کنار رودخانه حاضر شد و به طرف مجرای آب ایستاد و دعاهایی را خواند. پس از خواندن دعا ابتدا دو دست را باید از سرِ انگشتان تا آرنج شُست و پس از آن، صورت خود را شست، آنگاه پیشانی و زانوان و ساق پای خود را مسح کرد و در آخر پاهای خود را شست.

براخه یا نماز این آیین منحصر در قیام و قعود و رکوع است (نماز مندائی سجود ندارد) و هفت قرائت دارد که نخستین آن بوثه ای (آیه ای) است به نام «بوثه توحید» که محتوای آن تمجید پروردگار، طلب عفو و شفا و طلب وصول به عالم انوار است. متن بوثه توحید بدین قرار است: «به نام خدای بزرگ، خداوند را با قلبی پاک ستایش می کنم. پروردگار وجود دارد به شهادت تو ای خدای جاویدان که مالک عالم انواری و از ذات خویش منبعث شده ای و کسی را در وجود آمدنت دخالتی نبوده و نیست، نام تو هیچگاه از بین نخواهد رفت و بعد نوبت به ادای احترام به پیامبران و مقدّسین می رسد که طولانی است.»[12]

نتیجه

از آنچه گذشت، چنین بر می آید که هر دو آیین زرتشتی و صابئی، به رغم تحریفات صورت گرفته در آنها، جزو ادیان توحیدی هستند. این آیین ها، مانند ادیان دیگر، اعمال مقدّسی را به جای می آورند که مهم ترینِ آنها نماز است که برای یاد خدا و کسب لطف و رحمت او روزانه با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می شود. به جای آوردن نماز در این آیین ها، نه برای بخشودگی گناهان، بلکه برای یاد خدا و رسیدن به گفتار، پندار وکردار نیک (در آیین زرتشتی) و وصول به عالم انوار(درآیین صابئی) است.

پی نوشتها:

* ـ عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلّم آذربایجان

[1] ـ نماد (symbol ): نماد، آن چیزی است که می تواند به عنوان جانشین چیز دیگری به کار رود. نمادها این خاصّیّت را دارند که می توانند مفاهیم را به صورتی ملموس، مختصر و مفید جمع و خلاصه کنند و باعث ایجاد قدرت تمرکز بر مراسم دینی شوند و تشخیص و تفکیک امور مقدّس و نامقدّس از یکدیگر را نیز آسانتر می سازند. مثلاً، وضو گرفتن در دین اسلام نه تنها آدابی برای تطهیر، بلکه اعلام شعارِ روی برتافتن ذهن، چشم، پاها و... از غیر خدا و اعلام آمادگی برای حاضر شدن در محضر او نیز هست (اقتباس از: مک لافلین، شون؛ دین، مراسم مذهبی و فرهنگی؛ ترجمه افسانه نجّاریان، اهواز: نشر رَسِش، چاپ اوّل، 1383، صص 81 و 82 ).

[2] ـ تیواری، کدارنات؛ دین شناسی تطبیقی؛ ترجمه مرضیه (لوئیز ) شنکایی، تهران: سمت، چاپ اوّل، 1381، صص 120 و 121.

[3] ـ مهر، فرهنگ؛ دیدی نو از دینی کهن (فلسفه زرتشت)؛ تهران: نشر جامی، چاپ اول، 1374، ص 195.

[4] ـ همان، صص 196 و 197.

[5] ـ همان، ص 195.

[6] ـ همان، ص 198.

[7] ـ رضایی، عبد العظیم؛ تاریخ ادیان جهان، جلد سوم؛ تهران: انتشارات علمی، بی تا، ص 298.

[8] ـ سُدره، پیراهن سفید و ساده و گشاد و بی یقه ای است با آستینهای کوتاه که بلندی آن تا زانو است و از پیش، چاکی در میان دارد تا پایان سینه و در آخِر آن چاک، کیسه کوچکی دوخته شده است که آن را «کیسه کِرفِه» (کیسه ثواب) می گویند و نشانه ای از گنجینه اندیشه و گفتار و کردار نیک است. پوشیدن این پیراهن - همچنانکه بستن «کُستی» (= کُشتی) – بر هر زرتشتی که به سن بلوغ (پانزده سالگی) رسیده باشد، واجب است (به نقل از: اوستا: کهن ترین سرودها و متنهای ایرانی؛ جلد دوم، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: انتشارات مروارید، 1371، ص 1006).

[9] ـ کُشتی یا بَندِ دین و کمربندِ دینی مزدا پرستان هفتاد و دو نخ از پشم گوسفند است که باید زن موبدی آنها را بریسد و در شش رشته دوازده نخی ببافد. شماره هفتاد و دو نشانه هفتاد و دو هات یسنه (مهمترین بخش اَوستا) و دوازده اشاره به دوازده ماه سال دارد و شش یاد آور شش گهنبار (گاهنبار)، یعنی جشنهای دینیِ ششگانه آفرینش در درازای سال، است. کُشتی را بر روی «سُدره» (پیراهن دینی که بر تن لُخت می پوشند) می بندند. هر کودک زرتشتی باید در سنّ پانزده سالگی به نشانه آغاز بلوغ و در آمدن به جرگه مزداپرستان سُدره بپوشد و کُشتی ببندد. (به نقل از: همان، ص 1033.)

[10] ـ غمخوار یزدی، محمّد جواد؛ جایگاه نماز در ادیان الهی؛ مشهد: نشر الف، چاپ چهارم، 1379، صص12-17؛ رضایی، عبد العظیم؛ پیشین؛ صص 297 و 298.

[11] ـ توفیقی، حسین؛ آشنایی با ادیان بزرگ؛ تهران - قم؛ سمت - مؤسّسه فرهنگی طه - مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ هفتم، 1384، صص 72 و 73؛ جعفری، یعقوب؛ پژوهشی درباره صابئین؛ قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، چاپ اول، 1384، صص 94 و 95.

[12] ـ همان ؛ صص 95 و 96؛ غممخوار یزدی، محمّد جواد؛ پیشین؛ صص 7 و 8.

نویسنده : حبیب الله کاظم خانی* ، صفحه 14
http://www.hawzah.net